به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه پیام ما، داوود میرشکار که تا چند روز پیش مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان بود، سطح آب‌دار تالاب هورالعظیم را حدود ۴۰ درصد عنوان می‌کند و می‌گوید بعضی قسمت‌های تالاب «فقط مرطوب» است: «در رهاسازی آب از سد کرخه مقدار کمی آب به هورالعظیم رسیده که اصلا کفاف نمی‌دهد. به همین دلیل وضعیت هور با توجه به گرمای شدید و افزایش شدت تبخیر، دارد بدتر می‌شود.»
کرخه سومین رود بلند کشور، با گذر از پنج استان به تالاب مرزی هورالعظیم در جنوب غربی خوزستان می‌رسد. هورالعظیم، آخرین بازمانده تالاب‌های بین‌النهرین و یکی از زیستگاه‌های منحصربه‌فرد کشور با ۳۰۰ هزار هکتار مساحت است که یک سوم آن در ایران و دوسومش در عراق قرار دارد. میرشکار، کشت شلتوک در مسیر رودخانه را مانع رسیدن آب به هورالعظیم می‌داند و خواستار اقدامات موثرتر دستگاه‌های متولی است.
او می‌گوید: «مکاتباتی با سازمان حفاظت محیط زیست و استاندار خوزستان تالاب انجام دادیم که هنوز پاسخی دریافت نکردیم و در حال پیگیری است.» قانون حفاظت و احیای تالاب‌ها، وزارت نیرو را مکلف به تامین حقابه تالاب‌ها کرده و اولویت آن را در رده دوم بعد از تامین آب شرب قرار داده است. به گفته میرشکار، «بر اساس اعلام وزارت نیرو، از مهر تا خرداد، ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب وارد هور شده که حدود ۵۹ درصد حقابه است. درحالی‌که بر اساس حقابه مصوب، در سال‌های خشک باید حداقل ۱.۳ میلیارد مترمکعب آب وارد می‌شد. ما امکان سنجش ورودی را نداریم و در حال اجرای طرحی هستیم که بتوانیم مستقل از وزارت نیرو اندازه‌گیری کنیم.»
به گفته محیط زیست فعلاً در مرحله مکاتبه و مذاکره برای تامین حقابه است و اگر به نتیجه نرسد شکایت قضایی از سازمان آب و برق خوزستان تا دو هفته آینده تعیین تکلیف می‌شود.سد کرخه اکنون ۲.۲ میلیارد مترمکعب ذخیره دارد. این سد از ابتدای تابستان هر دوهفته یکبار، خروجی را از ۶۰ به ۱۲۵ مترمکعب برثانیه رسانده تا آب به پایین‌دست برسد. این کار تنها استراتژی وزارت نیرو برای مدیریت حوضه کرخه بوده که با توجه به محقق شدن تنها ۱۰ درصد برنامه کشت و نرسیدن آب به انتهای حوضه، این پرسش به میان می‌آید که چرا باز هم مدیریت منابع آب شکست خورده است؟
سد کرخه؛ از وعده تا عمل
در بالادست هورالعظیم دو سد بزرگ کرخه (خوزستان) و سیمره (ایلام) ساخته شده که در سال‌های گذشته به بحران آب در این تالاب دامن زده‌اند. از اهداف سد کرخه تامین آب ۳۵۰ هزار هکتار زمین کشاورزی اعلام شده بود. تابستان امسال اما کشت شلتوک در شهرستان‌های شوش، کرخه، اهواز، حمیدیه، دشت‌آزدگان و هویزه در پایین‌دست این سد ممنوع شد و مقرر شد چهل هزار هکتار از زمین‌ها طبق الگوی کشت شامل ذرت، سورگوم، کنجد، ماش، لوبیا، سبزی و صیفی زیرکشت برود.
سازمان آب و برق خوزستان حاضر به پاسخگویی دراین‌باره نشد اما حیدری‌راد، مدیر حفاظت و بهره‌برداری رودخانه‌ها و چاه‌های سازمان آب و برق خوزستان در گفت‌وگوی اخیرش با شبکه خبری این سازمان از اجرایی نشدن مصوبه شورای کشاورزی استان خبر داده است: «در عمل اتفاق دیگری افتاد. آخرین تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در حوضه کرخه بالغ بر ۲۵ هزار هکتار کشت شلتوک انجام شده است.»
بی‌برنامگی کشت در کرخه
تورج نوروزی، معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی خوزستان به «پیام ما» می‌گوید: «آب قابل تامین برای کشت‌ها در شورای سازگاری با کم‌آبی تعیین و بر اساس آن برنامه کشت را اعلام می‌کنیم که در شورای کشاورزی استان تصویب و ابلاغ می‌شود. امسال با توجه به کمبود منابع آب در حوضه کرخه، الگوی کشت مناسب شرایط کم‌آبی، معرفی و کشت شلتوک ممنوع شد.
همزمان نیز بنا به دستور استاندار در هر شهرستان قرارگاه کنترل و مدیریت تنش آبی تشکیل شد تا جلوی انحراف از برنامه کشت را بگیرند.»مدیرکل پیشین حفاظت محیط زیست خوزستان بود: در رهاسازی آب از سد کرخه مقدار کمی آب به هورالعظیم رسیده که اصلا کفاف نمی‌دهد. به همین دلیل وضعیت هور با توجه به گرمای شدید و افزایش شدت تبخیر، دارد بدتر می‌شود
نوروزی نیز تایید می‌کند که مصوبات شورای کشاورزی خوزستان اجرایی نشده است: «کشت شلتوک اتفاق افتاده. البته آمار سازمان آب و برق دقیق نیست زیرا براساس سنجش از راه دور است و هر سطح آبگیری‌شده را سطح زیرکشت تلقی می‌کند. برآوردهای ما سطح زیرکشت شلتوک را کمتر نشان می‌دهد و طبق برآورد اولیه ۱۴هزار هکتار در حوضه کرخه کشت شده است. مهمترین علت تحقق نیافتن برنامه کشت، ارزش اقتصادی و درآمدزایی برنج است. البته باید این را هم بگویم که بخش زیادی از شلتوک‌کاری به‌صورت کشت مستقیم و خشکه‌کاری انجام می‌شود که مصرف آب بسیار کمتری دارد.»
او ادامه می‌دهد: «در خوزستان ۹۵ درصد نیاز آبی از رودخانه‌ها تامین می‌شود که با توجه به تغییر آبدهی و ذخیره سدها، میزان آن هر سال متفاوت است و برنامه کشت نیز خاص همان سال تعیین می‌شود. ما هم قبول داریم که در حوضه کرخه سال‌ها کشت برنج انجام می‌شد ولی برنامه کشت بر اساس میزان منابع آب است و چاره‌ای نداریم.»
حقابه‌داران کرخه
سازمان آب و برق خوزستان اعلام کرده که ۲۲۸ اخطاریه برای کشاورزانی که خارج از الگوی کشت فعالیت داشته‌اند، صادر و ۱۱ مورد شکایت به‌صورت گروهی و انفرادی علیه آنها انجام داده و تعدادی از پمپ‌های آب را نیز جمع‌آوری کرده است. اما شواهد نشان می‌دهد که حتی این برخوردهای قهری مانع شلتوک‌کاری در شهرستان‌های مسیر کرخه نشده است.
حسین مرمضی، رئیس نظام صنفی کشاورزی دشت آزادگان می‌گوید: «کشاورزان دشت آزادگان حقابه‌دار هستند و از قدیم و دست کم از ۲۰۰ سال پیش، شلتوک‌کار بودند. اسنادش هم موجود است. بنابراین به استناد قانون، وزارت نیرو متخلف است، نه کشاورز. طبق ماده ۴۴ قانون توزیع عادلانه آب، اگر وزارت نیرو (دولت) به هر دلیلی نتواند به تعهداتش در تامین آب کشاورزی عمل کند باید خسارت بدهد.
کشاورزان دشت‌آزادگان در سه سال گذشته هیچ خسارتی بابت عدم کشت تابستانه دریافت نکرده‌اند. آنها به استناد قانون از سازمان آب و برق شکایت می‌کنند اما سازمان مصوبه شورای تامین را ارائه می‌دهد و حکم برائت می‌گیرد و در محاکم به حقمان نمی‌رسیم. ما از شورای تامین استان و شهرستان‌ها می‌خواهیم در مصوبه قید کنند که به استناد گزارش سازمان آب و برق محدودیت یا ممنوعیت کشت اعلام می‌کنند.»مرمضی از الگوی کشت اعلام شده نیز انتقاد می‌کند: «این الگو با اصول کشاورزی -که هر نوع زراعتی باید آب و خاک مناسب و تضمین خرید داشته باشد- مغایرت دارد.»
او ادامه می‌دهد: «بعضی‌ها سرمایه‌گذار و به‌دنبال سودآوری در کار کشاورزی هستند. اما بخش زیادی از کشت‌ها معیشتی است، یعنی کشاورز برای سیرکردن شکم زن و بچه‌اش، روی زمین‌های کوچک نیم تا دو هکتاری زراعت می‌کند. دشت‌آزادگان حدود ۱۰ هزار کشاورز و بیش از صد هزار هکتار زمین کشاورزی دارد که در سال‌های گذشته به دلیل کمبود آب، کمتر از نیمی از آنها زیرکشت رفته.
کشت شلتوک هم امسال در این شهرستان بسیار محدود و با دشواری‌های زیاد و با زور سرنیزه انجام شده، چون کشاورز چاره‌ای نداشته است. البته آماری که سازمان آب و برق اعلام می‌کند، غلط و بسیار مبالغه‌آمیز است. در دشت آزادگان چهار تا پنج هزار هکتار از اراضی کشت شده که حدود دوهزار هکتار از آن شلتوک است. به‌خاطر نبود آب، سایر کشت‌ها هم با تاخیر و افت شدید مواجه هستند.»
نگرانی از بحران کرخه
سد کرخه اکنون ۲.۲ میلیارد مترمکعب ذخیره دارد. این سد از ابتدای تابستان هر دوهفته یکبار، خروجی را از ۶۰ به ۱۲۵ مترمکعب برثانیه رسانده تا آب به پایین‌دست برسد. این کار تنها استراتژی وزارت نیرو برای مدیریت حوضه کرخه بوده که با توجه به محقق شدن تنها ۱۰ درصد برنامه کشت و نرسیدن آب به انتهای حوضه، این پرسش به میان می‌آید که چرا باز هم مدیریت منابع آب شکست خورده است؟
مهدی قمشی، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی علوم آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز می‌گوید: «برنامه‌ریزی وزارت نیرو برای تامین آب حوضه کرخه اشتباه بوده و در توسعه سد سیمره در بالادست کرخه، به پایین‌دست حوضه توجهی نکرده است. سیمره قرار بود یک سد جریانی باشد و توسعه کشاورزی جزو اهداف و برنامه اولیه‌اش نبوده و جدیداً تحمیل شده است. خشکسالی هم اضافه شده.
از سوی دیگر برنامه‌ریزی برای رعایت الگوی کشت در پایین‌دست سد کرخه هم درست نبوده. سد کرخه واقعاً با کم‌آبی مواجه است و جلوگیری از کشت شلتوک یک اقدام منطقی است، چون این حوضه کشش محصولات پرآب‌بر را ندارد. ضمن اینکه سد سیمره که آبگیری خوبی داشته و از کرخه وضع بهتری دارد نیز برنامه‌اش بر اساس برنامه کشت در استان‌های بالادست است و نتوانسته کمکی بکند؛ به همین دلیل سد کرخه در مضیقه قرار گرفته است.
در حال حاضر رهاسازی از سد کرخه بر اساس الگوی کشت است و سهمیه کمی هم برای هورالعظیم درنظر گرفته شده که همان هم توسط کشاورزان برداشت می‌شود و چیزی به تالاب نمی‌رسد. نپرداختن خسارت عدم کشت (نکاشت) در سال‌های گذشته به کشاورزان باعث شده آنها به دولت اعتماد نکنند و کار خودشان را انجام دهند. اکنون حدود ۲۰ هزار هکتار شلتوک در پایین‌دست سد کرخه کشت شده که ۶۰ مترمکعب برثانیه نیاز آبی دارد و باعث ایجاد تنش در حوضه می‌شود.»
او شرایط کرخه را نگران‌کننده می‌داند: «آورد کرخه در ۱۵ سال گذشته، از ۵.۳ میلیارد به ۲.۵ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. با این‌حال علاوه بر سد بزرگ معشوره، ۱۲ سد دیگر هم در حال ساخت است. بنابراین نه در کوتاه‌مدت و نه بلندمدت، نمی‌توانیم به بهبود شرایط امیدوار باشیم و کرخه کماکان یک حوضه بحرانی خواهد بود و در نبود برنامه‌ریزی، در آینده نه‌چندان دور شاهد بدتر شدن وضع هورالعظیم و گاومیش‌داران این منطقه خواهیم بود.»
نظر شما